The Project Gutenberg eBook of Noarderljocht This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Noarderljocht histoaryske forbylding yn twa útkomsten, yn fersen Author: Douwe Kalma Release date: November 25, 2024 [eBook #74794] Language: Frisian Original publication: Bolsward: A.J. Osinga *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK NOARDERLJOCHT *** NOARDERLJOCHT HISTOARYSKE FORBYLDING YN TWA UTKOMSTEN, YN FERSEN FEN D. KALMA Persoanen: FRANS DUCO FEN CAMMINGA, frijhear fen ’t Amelân. RIXT FEN DONIA, syn Mem. WELMOED, syn sister. JELMER WALTA, syn frjeon. THORA UNEMA. IDZERT MARLÉUS, ds. to Ballum. IN FISKERSFAEM. It foarste bidriuw spilet op in grize simmer-neidei dy’t tsjin it ûndergean fen de sinne yetris oplôget yn gloede fen read en goud, yn in seal fen de frijhearlike stins to Ballum; it twadde in rûzige middei yn hjerst, itselde sté. Jier: 1680. Frâns Duco is twa-en-tweintich jier âld. By de foarste opfiering (Jelsum 15–8–’20) wieren de rollen fordield lyk as neikomt: Frâns Duco: Hero Cammingha; Rixt fen Donia: jiff. A. v. d. Veen; Welmoed: jiff. P. Ratsma; Jelmer Walta: J. P. Wiersma; Thora Unema: jiff. A. de Langen; Ds. Idzert Marléus; C. Iest; in fiskersfaem: jiff. J. v. d. Laan. FOARSTE UTKOMSTE Seal yn de Ballumer stins, mânsk en foars; stil twivelich ljocht. Rjuchts efter in doar nei de hal; yn it lewant lofts in finster. Op ’e eftergroun Frâns Duco, yn tinzen; Jelmer Walta yn stúdzje oer in foliant, lofts fen him; rjuchts Welmoed, mei borduerwirk. FRANS DUCO. Hwet is it stil ... sa stil hearde ik it nea... De wyn dy’t swijt, de dei dy’t skymrich driuwt, Hiel fier de sé dy’t yn de iivgens flijt, En stil, ien swijsum gean, de grize loft— ’t Is as torint, bifrijd fen egen grins, Elts libjend ding yn einleasheit fen ’t neat, En frjemd slacht yn ús hert de bloedklop troch, It iene libb’ne dat ús hjoed yet bleau, Sa hoar, sa sterk, en skielk dochs ek forstoarn... JELMER. It docht dy goed, sa’n rêst, as liif en geast Krêft garje for de tiid fen stoarm dy’t komt. FRANS DUCO. ’t Is net de stoarm dêr’t ik myn krêft for ris, Myn greate maet mei skom en brûs-gestou En fûgels gûlend yn de jacht’ge loft, Fynt yn de hjerst myn hege dúnsit leech... Né, sprek net tsjin... Net det ik mindrje yn krêft, (Alteast, ik fiel it net), mar det myn siel It heimnis fen de stiltme sa forstiet, Sa ien wirdt mei de grizens fen de dei Eft ik yn ien great ryk fen leed forsink, Dat, tinkt my, wytget my, myn tiid hat west... WELMOED. (nei him ta): To, praet sa net, dû dochst ús sear mei soks, Scoest ús forlitte, ús ljeafste hope stoar, En ’t scil sa bliid wêze, astû better bist En neat ús nocht mear pynget mei syn soarch... FRANS DUCO. Bliid... haw ik ea bliid west, al wier ik soun? Sûnt heit forstoar boun my it âld ûnthjit To wenjen mank ús stille sé-lânsdou, Jier efter jier by ’t rûzjen fen it wiid, In finzne heal, al wier myn finznis ljocht En kein en myld, fol sinne-laits en wyn, Al hie ’k myn lok yn ’t heimnis dat aloan Hjir roungiet oer ús loft en elts bitsjoent. Mar hwa’t de sé great ljeafhat yn syn hert, Dy hâldt hja fêst mei ’t noegjen yn hjar sang, Det eltse minskne-tins syn langst ûntdriuwt, En neat bliuwt as hjar gean, hjar great gerûs En hy, hjar brêgeman, syn sels ûntstjert, Ien wirdend mei hjar siele, oandet it liif Him fen it lûken nei hjar langst bijowt... JELMER. Dochs haw ik heard fen oaren, steech en wyld, Sims jierren oan de sé om lean forboun, Dy’t strûsden troch de stoarmen, fjûr yn ’t bloed, ’t Boarst iepen nei de wyn, it antlit rou, Ef widzjend oer it tillend rimpljend wiet; Hjar libbe ljeafde yn ’t hert for stoarm en wyn, For drift’ge wolkens en de macht’ge sé, Mar ljeavjend wisten hja hjar masters ek, Sé-kenings, stoarms oerweldgjend mei hjar wil, En, sonken hja, yet jubel yn hjar hert. FRANS DUCO. Hja hiene d’ ierde yn ’t hert. Sa’t sé en lân Mankoar omstreakje yn ivich ljeafde-nocht, Lânsdouwen bernjend yn hjar hijliks-bêd, Sa hat ek ’t ierde-bern syn sé-mem ljeaf, En slacht him ’t nocht djip yn syn stridend hert As hy him jowt yn ’t tsjinjen fen hjar macht. Mar ik, bern fen de sé.... WELMOED. Stil, neam dat net, Rop ’t spoek net op dat ús sa faek omstrúnt.... FRANS DUCO. In spoek? mar ’t is sa djip, sa skriklik wier— Elts wit det Mem, koart nei hjar hijliks-dei Do’t hja in hjerstjoun, iensum roun oer ’t strân, Seach ho’t de weagen, reauntsjend yn hjar leed, In sémans-lyk sêft tilden nei de ich, En—det hjar bern dy man syn eagen hie... JELMER. Detstû oer sok ding net it swijen dochst! FRANS DUCO. Hwerta? as it sa is? as eltse dei My djipper twingt to libjen sa’t ik bin? Bern fen de sé, ’t hat my in feest wol west Det ik mei hjar great gean ek riisde en sonk, Hjar amme troch my loek en koelens brocht Dêr’t oaren wrakslen mei hjar jonkheits-brân, En noch, noch is ’t my hearlikheit en pracht... Fier rûzet hja, ienselvich, jimmeroan, Gelikens nea en dochs for ivich ien, En weagen riigje oant yn ûneinichheit, Sims goud-oerwyndre ef moanne-silvrich ljocht, Sims stoer, koart slaend, sims stiigjend oant it swirk, ’t Sân stout, de kobben krite, it dún stiet keal... Mar hjir is ’t griis, sa dimmen en sa stil As nou dizz’ dei mêd nei de jountiid lûkt, Nea leed en nea djip nocht, nea rou noch sang, Mar ûren, skier-igael as jins’ne loft Dy’t giet en einleas giet, oant det de siel Meidriuwend oer hjar wei, en sûnder treast Yn ’t loftrom weiwirdt as in frjemde sucht... WELMOED. Bist waersiik, Frâns! Ha wy ús hichten net Fol moai wyt blomte en blide wiksel-skyn, Us doarpen, smûk yn ’t grien fen leane en haech, Us jongfolk mei syn boartlikheit en nocht? Seachst Ballum niis? It doarp is fol fen fleur, De minsken laitsje en langje nei de joun As ’t merke-setsje fierd wirdt, bliid en frij, En elts him gol fornoeget, elts fiert feest! FRANS DUCO. Ik sjuch de grize loft oer alles út, De hjerst dy’t komt en blomte nimt en fleur En ’t hôf wer keal skoert for de wintertiid, De tiid dy’t neat yn ’t wêzen lit, en giet... WELMOED. Sims, Frâns, is ek dy loft fol gouden ljocht, Sels nachts, hiel inkeld ris... Den brekt it los Ien mingljen fen giel ljocht en silvren snie, Mei gouden bôgen bûgend nei it Noard, En pylken glânzgjend troch it tsjuster rom, Det hwa’t it seach, sels súvre wirdt en ljocht, En werkomd yn de minsk’ne wrâld, syn dei Fol sêfte skyn en blide skientme hâldt... FRANS DUCO. It Noarderljocht? Dyn mearke, ’t is sa moai— Dat ienris sjen, en den in nij bistean Dêr’t al hwet heal is stjert en eltse stoun Yet ljocht is fen de glâns dy’t ivich bliuwt... Mar wist wol, Welmoed, hwet dat mearke mient, Hwet doomnij sei dost’ fregest, ef hwet Mem Us sein hie fen dat ljocht, ek wierheit wier? ’t Wier d’ ierde frjemd, ’t wier fier yn ’t himelryk, Hjir seagen wy it nea... WELMOED. Dat wier net wier. Ik wit it nou, ’t bistiet yn ’t libben ek, En eltsenien oerskynt it ienris grif. FRANS DUCO. Mar libb’nen net! WELMOED. Mar libb’nen ek, sa great Det, hwa’t it sjoen hat, nea wer oars bigeart. FRANS DUCO. Ho wistû dat? WELMOED. Ik haw it foun, iksels. FRANS DUCO. Bistiet it ek for my? WELMOED. My tinkt, for elts. II. FRANS DUCO, JELMER, WELMOED, RIXT FEN DONIA, DS. MARLÉUS. RIXT. Sa dreame hja de skoandre dei ta’n ein. Earwearde, ’t is faek swier. Ik bin sa oars, My stiet de holle nea nei wif gedream En heech haw ik hwa’t docht. FRANS DUCO. Mem, Mem! My tocht, Naem ien fen ús hwet fen jins wirk jo wei, Hy krige kibjen mear as priis en tank! RIXT. Fensels, sa tinke jim. Sûnt heit forstoar Fierde ik fâdije en laette ik ’t wirk mei nocht, Mar noust’ mearjierrich bist, foroaret soks. Wirk fergje ik net fen dy: dat hat gjin hast Salang’t dyn sounens net sa is as ’t moat, Mar ’t folk, Frâns, hat syn rjucht datst earje koest— Gean mear mei hjar. Ik soargje wol for ’t wirk, For ’t lieden fen it lytse steatsbidriuw, Mar dû, wêz hjar hwet hiemer, hear èn frjeon: Dû witst, hja hawwe ljeafde en tank for dy. DS. MARLÉUS. Sa is it, hear. Us oersten, seit de skrift, Hat God ús steld, det wy hjar hearsum bin, En ’t folk, from libjend, lyk myn sljuchtwei wird Hjar eltse Snein yn ’t skadich tsjerkje leart, Komt soks ek nei, en wijt jo ljeafde en trou En d’ eale frouwe earbied’nis en ûntsach. Nou wier myn boadskip dit: dêr’t joun it folk Yn earsum nocht it rispingsfeest oertinkt, En ’t gaedlik wier, det neat hjar nocht ûntbriek, Woe ik jo freegje: doch in gong mank ’t folk, En siz sa hjir en dêr in frjeonlik wird Fen blidens oer de ljeave sier fen ’t doarp, De kreammen, lytse flachjes, bûnt pompier,— Sa’t wend is fen de frijhear by sa’n tiid, Det men jo hildgje mei mei frjeonskips-blyk En jins genede yn dit ûnskildichs dielt. FRANS DUCO. (nei Rixt): Mem, ljeaver net. It is net goed for my, Ik bin joun wirch en fiel myn tinzen mêd. Diel hûndert kroanen út for hjar fortier, En siz hjar mylde tynge en det ik skielk Mei doomnij elts fen hjar wol oandwaen scil. Hja bin my nei, mar yn hjar deistich dwaen My hiemer as de jouns fen fleur en sang. RIXT. ’t Is goed, Frâns, ik scil gean. Mar ’t moeit my slim Detstû sa stadich betterst, ’t jowt my soarch: Skielk bliest de winter oer it skymrich lân, En yet bist like fier. Earwearde hear, Ik woe, hy joech him fen ús sékant ôf Nei ’t mylder Súd, en kaem net wer, oantdet Fornijde krêft him sterke yn syn bistean. JELMER. Hy wit, ús hûs stiet for syn kommen ré En jerne naem ik skielk syn selskip mei. DS. MARLÉUS. Bitink, hear, sounens is in jeft fen God En wiis docht hwa’t dy kroane yn eare hâldt. FRANS DUCO. ’t Is net de loft, de wyn net dy’t hjir waeit Noch det it ljocht safolle yn wolkens giet, Mar mear, djip yn myn hert in einleas langst Nei hwet ik siikje moat en nea net fyn— ’t Is út mysels, djip, det myn wirgens riist, En sims, yn fieming fen it strieljend ljocht. Ef gear mei jimme yn stil en bliid petear, Is ’t as forsinkt yn dizich skier de gloed En wird iksels yn lege djipten wei, Bang siikjend nei in hâld en ’k fyn se net.... Hwet fiers, hwet eangstichs weacht as lead op my, Sims lûkt it as in wirlwyn om my ta, Unsjenber sûgend nei d’ ûneinichheit, En triljend fiel ik my de dea deunby.... RIXT. God, bern, is ’t sa? De eangst slacht yn my del! FRANS DUCO. Jim moatte it witte en help my yn dy striid. Ik hâldde it for mysels en ’t wier net goed, Hwent my miskearret krêft for ienlikheit En ’t libben ebbet stadich fen my wei Ho sterk ik focht... Hwent libje, libje wol ’k Net út ienkennich stjerrens-eangst ef driuw Ta selsbihâld, mar om’t ik wit, fêst wit, Dêr libbet eat op ierde dat ik mis, Dat krêft jaen koe ta striid en great djip lok En sterker my oan ’t ierdsk bistean forboun, Ef my in ljocht bleau yn de lêste reis... DS. MARLÉUS. Hy dy’t it Heil is, is de wei for elts Yn ’t libjen en yn ’t stjerren, d’ iene doar Dy’t ynlaet ta it ryk fen ljeafde en ljocht, En neat as Hy jowt treast en sterkte yn ’t leed. FRANS DUCO. Ik ken him sûnt myn jonkheit, ’k hie him ljeaf— Mar dit, dit bleau, ho faek ik stried en bea; En lies ik fen syn leed en groulik ein, Den tocht my sims sa’n ein yet licht, om’t Hy Sels God, in godlik doel bistribje mocht, En troch it swirk in greate stjer him blonk. Mar myn stjer blonk yet nea, al stoarre en socht Ik jounen lang yn ’t twiivljen fen myn siel, En dy, dat doel, dy ropping, dat bistean Dat scoe my krêft jaen, sterkje ... dat, dat holp As alles sonk en ik mysels forlear... RIXT. Dû hast in ropping, bern: oertink hwet bart Mei dit lyts lân, bilong’re fen in frjemd, En mei ús folk astû dyn sit forlietst En my ek naem de dea de diekrêft wei; Sjuch Ballum yn syn nocht, ef fen it dún Hiel ’t Aemlân iepen twisken sé en sé En tink det God dy dit ta’n ropping joech... DS. MARLÉUS. De lânshear, fen Godsels oer minsken steld, Hat dûble plichten: tsjin it foltsen d’ ien, Det hy hjar laet yn Gods-frucht, as in heit, En d’ oar tsjin God, dy’t him ta lieding bea. In skeper oer de skiep dy’t weidzjend gean Dêr’t sims it wyld yet gûlt: mar hy hat noed En keart syn fé de grime driging ôf, Sa sjucht er ta det neat hjar wei misfalt, Krêft winnend út hjar woltier, en it hert Him fol fen sterke trou oan minske èn God. FRANS DUCO. Jim hawwe rjucht, sa is ’t. Jim fytrjend wird Scil foar my stean as ik wer wirgens fiel. Hwet my myn krêft gint om to dwaen, dat scil ’k. Nou wier ik jerne allinne. Mem, hâld moed: Ik bin sims hwet swiersettich: ’t is my rom Det ik myn hert útstoarte mocht tsjin jo— Ik tink wol det wy ’t rêdde. Haw gjin noed, Wy scille ús bêst dwaen yn bitrou op God. RIXT. Hy mei ús nei wêze yn ús soarch en dwaen, ’t Is goed detst my dit seist. Myn soargjen scil To greater wêze nou’t ik dit forstie. Joun, nei it feest, bring ik dy tynge en groet. FRANS DUCO. Jow hwet ik neamde en doch myn bêste winsk. Earwearde, oant sjens,—jins plichtwird bliuwt my by. Dû bliuwst yet, Welmoed? WELMOED. As ’t dy goed is, jern. FRANS DUCO. Lit my de joun mei dyn kleare eagen sjen. III. FRANS DUCO, WELMOED. FRANS DUCO. Plichten, op myn ûnsterke skouders lein! Hja hawwe rjucht, God ferget rekkenskip, Mar hwet kin ik? hwaens frjeonlikst wird fen treast Yet wrang is fen myn egen wylde need, Hwaens hân dy’t wize moat, sels húvrjend taest Nei hâld, hwaens each dat sjen moat yn hwet komt Nearne de stjerre dy’t ús stjûrt, noch foun? Ik liede, hearskje, foargean? God, ik moat, Mar fierder as myn krêft rikt, kin ik net, En ’k joech sa jern hwet dat hjar streksum wier, Hwet mylde blidens, glâns oer ’t moeisum wirk Hwet sterke treast as hjar hwet ljeafs ûntstoar, Hwet greate ljeafde as ’t iensum klage yn hjar, Mar sels haw ik noch neat... WELMOED. Dochs hastû mear As mannich dy’t syn deist’ge wegen giet Hwaens krêft bistiet yn stille ûnwittendheit Dat him it greatste, dat hwet bliuwt, ûntbrekt. FRANS DUCO. Mar hwa kin sterk wêze en himsels forstean? Syn ûnkrêft witte en útjaen: ik bin sterk, In ljeagen-skyn fen krêft oer twiivlichheit? Is hy dy’t wit en syn ûnsterkens sjucht En ûnder ’t steatlik klaed de kanker wit Yn liif en mear yn geast, net earmer noch As hwa’t nea seach yn ’t djipste fen syn siel? WELMOED. Dochs hastû mear. Ien sucht, ien fleach fen wyn En al de skynkrêft dy’t de minske klaeit Yn ’t wenstich bodzjen fen hjar drok bistean, Forstjert yn ’t neat en lit gjin frucht mear nei. Mar dyn hert hat hwet dûrjends yn: in langst Nei ’t wûnder greate datstû nou net witst Mar dat bistiet, de glâns fen ’t Noarderljocht, De libbensdoar dy’t iepen stiet for elts. FRANS DUCO. Hwêr seachst it? wier it fier? WELMOED. Wol hiel ticht by. Ik hie it nea net socht, it kaem fensels. Witstû fen do’t wy, bern yet, jountiids faek It bûnte ljocht, oranje en read en blau, Great prealjen seagen as in fjûrge grot, En wy den kleauwen op in heech sterk dún Eft ien lyts blinkje fen it wûnderlân, Dat fier dêr lizze moast yn poarpren kym, Yet speeglje mocht yn ús great iepen each? Dat ljocht, sa fier, sa ivich, sa folslein, Dat ik for stjerliken net mûglik tocht, Forriist sims ljocht en wijend út ússels, Hwent dat fier lân, dat fierder leit as ’t West, Is fen ús siele it iene, greate ljocht, En wy, yn deist’ge soarch en eangst bitiisd Det faek ús heech komôf ús sels ûntgiet, Bin bern dêrfen en drage it yn ús hert. FRANS DUCO. Och Welmoed, ’t is sa earm, ús diel dêroan... WELMOED. En den ús hope, ús dreamen, ús forlangst? Is ’t den sa leech yn ús? Tink om de tiid Detstû hjir jouns for mem en my, as ’t wirk Birêdden wier en alles sonk yn rêst, En neat ús harkjen steurde en neat dyn sang, Us songst by d’ âlde harpe, dystû founst, Fen hwetstû seachst yn ’t glinzgjen fen de sé, Dyn dreame-stins, ho’t hja forriisde yn ’t ljocht, Yn mingling fen it kymblau en it wiid, En ho’t der ien, ien greate troanje scoe Dystû net neamste al tochst aloan om Hjar? FRANS DUCO. Mar ienlik bleau ik en de dreamstins sonk. WELMOED. For ’t each fordwoun, mar oerbleaun yn dyn hert. Hwent hwet ús ienris wier ta skientme en nocht, Dat stjert nea wei, dat rêst in pearel lyk Djip op ’e boaijem fen ús siel, en ’t nimt Yn myldens oan, fen dea noch neat oerwoun. Skielk as in nij ljocht yn dyn siele falt, Den strielt it hûndertfâlde flûnkring út, En al hwet sonk nei twiljocht fen de groun Untwraksel’t him de dize en riist en bloeit... FRANS DUCO. Mar den dat ljocht! As den myn langst, myn dream, Myn rykdom, wille, skientme, álles bleau, Hear, jaen my ljocht den, streamen ljocht, dat djip Yn ’t hert dat libbensljocht de dea forslacht! WELMOED. Nou fielst it, wier? Dat is hwet dy ûntbriek. Dat wier de djipste, moaiste langst dy’t spriek. IV. FRANS DUCO, WELMOED, JELMER. JELMER. Welmoed, dû wirdst bifrege. WELMOED. Ik? fen hwa? JELMER. In faem dy’t, seit hja, krekt fen Fryslân kaem, En dy goed ken; my swei hja ho’t hja hiet. FRANS DUCO. Ho nou, bisiik for dy? WELMOED. Dat liket sa. My tinkt, ik ried it wol ... wy scille sjen. (_giet_). FRANS DUCO. In frjemd hjir op ’e stins, dat bart net faek, Ik ljeavje it net ... mar ’t hat syn ljochtkant wol, Jim libje hjir sa ienlik, wrâld-ûntstoarn, En iensumheit hat faek swiersett’gens yn... JELMER. Dû seist fen jim—en den dû sels? FRANS DUCO. ’k Bin ’t wend. It is myn deist’ge steat, sa fier ik tink, Mei myn bistean is ’t ien. Mar jim ha mear, Mear blidens, minsk’ne tael en selskip brek, En hjir is neat as swijsumheit en dream... Sims, Jelmer, bin ’k binijd detstû dy’t oars Sa sterk yn ’t libben stiest, det eltse dei. Sa seistû faek, dy mei in wieling naem, Nou hjir dyn tiid sa stil en fier fordreamst, As hie ek dy de sé-sang tsjoend yn sliep, En stoarst it drok bistean mank minsken ôf! JELMER. Myn nocht, myn krêft, myn willenswille is bleaun, En ’k wit my sterk, net minder as ik kaem, Mar hjir, sels hjir, deun oan de sé syn stream, Haw ik in doel, dat hâld jowt en skewielt, Sa goed as mids de droktme fen de stêd, Yn Frjentsjer’s akadeemje en ’t stúdzje-wirk. FRANS DUCO. In doel, alwer! Mar den, hwet sikest hjir? JELMER. Ik kaem hjir, meast om dy. Ik wist de pleach Fen iensumheit, dy’t op dyn libjen woech, En ’k wist, detstû net hiest hwetst nedich hiest. Ik tocht, faeks kin ik mei myn blider hert By ’t stil petear fen frjeonskip en forstean, Hwet ljocht bringe yn jim hûs, it greate sjen Det alles goed is, great en skientme en nocht. Dû witst, myn aerd is oars: de fleur, it ljocht, In loftich sin is yn ’e wrâld myn diel, Mar ’k wist net, det de sé syn great gerûs Us laitsjen maklik mei syn sang oerstreamt... FRANS DUCO. Dochs bistû bleaun, al stried it tsjin dyn aerd; Dû bist in tige frjeon, net elts docht soks. JELMER. Dû priizgest my genôch. Der wier hwet oars, Dat my hjir hold, yet sterker, swieter bân... Dû sjuchst forheard, mar sizze wol ’k it dochs, Hwent dû hast rjucht, as hear fen ’t hûs en frjeon, En dostû niis sa drôf en treastleas wierst En seist ho’t moed en libbenskrêft dy stoar, Do barnde it op myn tong, det ik, krekt hjir De saed fen ’t libben sterk to streamen foun, En det yn hwetstû tsjuster tochtst as dea, Krekt my de strieling berne fen de dei... FRANS DUCO. Ek dû? Dû hast hjir foun? Hwêr libje ik dochs? JELMER. Yn ’t grinslân twisken ierde en ljochter gea. Hjir Frâns, yn stiltme en ynkeard ta my sels Yn ’t wite skimer fen jim mânske stins, Dêr’t wyn en sé it herte stimme yn lok, Djip ynlik lok, hjir nêst dyn gean, flak nêst, Woun ik dat iene, mear as fleur en feest, De greate jefte fen dat machtich langst, Dat my dy bidden docht, detstû tonei Mear as in frjeon, in broer yn my sjen wolst. FRANS DUCO. Hwet mienst? ik fetsje net... JELMER. Ik ljeavje hjar Dy’t dy niis wytge fen dat wûnder-ljocht. Hja hat it foun, mei my. Siz goed for ús. Astû net fynst, den bliuw’ der twa nêst dy En diele wy dyn iensmens mei ús lok. FRANS DUCO. O, Welmoed, Welmoed! dat de wei nei ’t ljocht? De wei, dy’t elts gean mocht, ek ik, de doar, De iene, nei it ryk fen bloei en krêft? Ho skoerst de woune yn ’t iensum hert, dat lang, Lang blette fen syn leed en swier genies, Wer iepen mei it wird fen dyn great lok! Ik dy wei gean? ik dy’t myn ljeafste treast Fier sinken seach efter de wrâld syn kym, Ho’t d’ iene dy’t ik ljeafhie my forliet, Myn bea nea heard, myn langjen nea forstien, En hjar swiet honk socht yn in oar syn earms? Ik iensum en forlitten, ’t wiid syn bern, Dy’t wyld fen striid seach ho’t myn ljocht, myn treast, Him joech yn oarwei en my langjend liet, Dy ljocht-doar is my ta, dat is foarby... Haw jim jim lok, wêz alles for mankoar, ’t Is my sa bliid ... en ’t docht my dochs sa sear... It âlde byld riist foar myn each, ien preal Fen libjend ljocht, ik sjuch de jountiid wer Do’t ik hjar seach for ’t lêst, ik hear hjar lûd, Ik wit hwet kinnen hie for my, for my, Hie net de sé, d’ oerginst’ge dy’t my loek Hjar kjel makke en fordreaun út dit stil lân, Det ik wer ienlik, ienlik, ienlik bleau... ’t Is wier, dat naem myn krêft, dat treau my del, Binaem my ropping, plicht, myn libbensnocht, Dat die det ik sûnt nea wer song: ik wist De ljochtdoar ivich for myn langjen ticht.... V. FRANS DUCO, JELMER, THORA UNEMA. THORA. Frâns Duco, heil! FRANS DUCO. God, Thora, dû! THORA. Dû kenst My yet? Dat falt my mei: ’t wier sa lang lyn Sûnt ik it lêst hjir oer it séstrân gyng, En ’k eange faek, ik scoe it nea mear sjen... Mar frjeon, hwet bistû bleek! Hastû fortriet? FRANS DUCO. Né, né... Men sei my niis in hiel great lok, Dat my yet frjemd wier ... en ... en nou komstû... (_him bitwingend_) Wêz wolkom, Thora, yn ús gea en stins Dêr’t de oantins oan dyn toevjen libjen bleau, Ek lang neidetst ús mûglik al forgeatst! THORA. Mear myldens biedst, as ik fortsjinne hie. It stie my min, det ik myn sté fen dream, Fen hope en sang dizz’ jierren fier bleaun bin, Mar ik forgeat dochs net, al loek it sin My mear nei ’t selskipsgean yn minsk’ne wrâld. Sa lang al, det ik stried tsjin leed en soarch. Lyk eltsien moat, dy’t mank de minsken giet, En den tocht om jim wente yn ’t Noard, dy’t stiet As tsjûgnis fen de Ivichheit, omwaeid Fen koele wyn, omrûze fen ’t great wiet... FRANS DUCO. De lêste kear, dostû hjir wierst, ha’k miend, De iensmens fen dit sé-gea die dy oan Mei eangst en húvring for de einleasheit, Dy’t eltse kant ús stil lyts lân omspielt... THORA. De eangst fen hwa’t de ljeafde ûntwrakselje wol, Dy’t hy djip yn syn as siele d’ iiv’ge ken— (_Jelmer giet_) Mar hwa, dy’t ienris oan it dúnstrân stie, En seach yn ’t heimnis fen it great geweach, En him dêr wijd wit ta it iiv’ge ryk, En dy’t, weromkomd, oan de wrâld biwent? Him rûzet it, dêr’t hy de nachttiid rêst, En fier de sliep him fen de bedsté bliuwt Ut greate fierte ien frjemde sucht: _Untrou_, Salang’t hy fier is fen syn wijingsoard, En mids de minsken giet: Untrou, Untrou, Oant hy him iensum wit en hiel syn hert Weromwol nei it gean fen Gods wiid rom... En sa, Frâns Duco, haw ik ek ’t forstien. FRANS DUCO. Dos hast ek dû hjar ljeaf. Sjuch, Thora, dêr! Dêr oer it strân, bleek spriedend efter ’t dún, De brânning klotsen yn de twiljocht-joun, Wytkrôljend, brûs-biskomme, wyld oerien, Den rêstend, den heech stiigrjend as yn stoarm... Hastû se sa yn dreamen sjoen en leed? THORA. Hja bleau gelikens, ien. Wy komme en gean Net mear as snjitten brûs yn winterwyn, En dochs, hwet is ús leed by hjar fortriet? Frâns Duco, sims, as ’t yn my rôp om treast (Hwent minsken dwaen mankoar sa groulik leed) En smert myn diel waerd om de minskne wil, Den bylde ik my, hjar rûzliet song my ta, Hjar âld stil liet, swier fen ûnsizber leed En ’t wier, as rêstte ik snokkrjend oan hjar hert. En hjar great leed naem lytser soargen wei. FRANS DUCO. En ik, dy tocht, detst lokkich wierst, det neat Dy steurde yn ’t strieljen fen dyn simmerdei, En omstû bliid wierst, yn myn hert de woun To djipper fielde yn myn ienselvich leed! Ik tocht, de wrâld bea flûnkring dy en nocht, De glânz’ge romer fen de blidens-wyn, De simmerkrânsen fen it jonkheitsnocht, Ik tocht ek, dû hiest ljeaf... THORA. Dat wier forsin. In moaije dream, dy’t waen en ljeagen bliek, Mar dy’t my lang dêr finzen hold, yn hoop Det ien dei dochs myn dreamen wierheit waerd, Lyk sims in bern nocht hat oan blinkend gûd En ’t rykdom tinkt for ’t libben, skat en pracht, Oant rustich blik de teare hantsjes skoert; En do forstie ik yn myn leed yet mear, En tocht om ien dy’t mear wier as in dream... FRANS DUCO. Thora, dû tochtst ... om my? THORA. Ik tocht om dy, En do foel my in eangst, in swiere, yn ’t moed: In dream stie oer myn bêd en ’k seach dy siik En wraksljen tsjin de driging fen it ein... De moarns, do dreau my d’ eangst, ik wist gjin rie, Ik moast hjir hinne, ik hie gjin lins, gjin dûr, En ’t wier my efstû stoarst en myn skild wier ’t... Ik hie dyn eag’ne swijs’me bea forstien... FRANS DUCO. Né Thora, né, nou net, noustû komst net, Nou gean ik mei dy mei, nou haw ik dy... Witst yet, lang lyn, do’t wy in hiele dei Hjir swalken, fier, hiel fier it eilân oer, Oant jountiid kaem en wjuk fen nacht it lân Wiid fieme yn stiltme fen syn roungeand skaed? Do wierstû bang en krietst, mar ik, ik naem Dyn hân en laette dy, dyn holle sêft Tsjin ’t skouder oan—ik fiel dyn goudhier noch— Oandet it stinsljocht ús yn d’ eagen foel, En ik dy lústre: dat, dat is ús thús... Sa Thora, lied dû my troch ’t libbenslân, En lear my dêr myn plicht nêst dy forstean; Ik hie dy ljeaf, en astû nêst my giest, Den skynt ek ús it hillich Noarderljocht... THORA. Sjuchstû dy gloede yn ’t West? Yet ienris brekt De sinne yn glâns út ear’t hjar deiljocht swynt, Yn lôge stiet de kym, en gouden rein Spielt oer it weevjend triljend weage-gean, Heech útstoart út in grot fen read korael, Wiid útboud yn it silver fen de loft; In wjuk fen skaed mei rânnen fen ljocht goud Lûkt oer it wiet as driuwt in Cherub dêr, En ’t is as driuwt, mids lôgen fen read fjûr, Fier tsjin de kym oer ’t grienjen fen de sé In skip fen silver oer it rimpljend wiet... FRANS DUCO. En wylst it ljocht yn gouden weving rint, Giet hein en fier ien let en djip gerûs De strânnen roun en sjongt de jountiids-bea, En ’t dúngers niigt syn lange raeijen sêft; Stil, mijen teiknet heech tsjin himel-blau De wite moanne it sikkel-roun bigjin, En bleke stjerren komme twiivlich út, Fornoege as hja de minske mymrjen sjen; En ’t folk yn ’t doarp, hwaens herte staed’ger slacht, En om him hinne in ivich wêzen wit, Sjongt yn de wijing fen ús ljeafde-joun, As wisten hja ús nij-woun lok, in liet: (_bûtendoar klinkt in sjongen, klear en myld; Frans Duco en Thora harkje, foar it finster. Rixt fen Donia, Ds. Marléus, Jelmer en Welmoed komme, yn dimmen stiltme, de keamer yn as it sjongen weistjert_): FRANS DUCO. Bring my myn mantel en myn frijhearsstêf. Ik woe nou nei myn folk gean, mei myn breid. Den, as hja witte, ik haw myn ropping woun En ek myn hert mei machtich slaen fen lok, Den gean wy nei it strân en sjugge it ljocht Fen moanne en stjerren riljen oer it wiid, Det dêr ús siel, dy’t mear as ierdskens socht De wijing wint fen ’t ivich Noarderljocht. RIXT. Thora, haw seine—ik skriem en bin sa bliid... WELMOED. (_tsjin Jelmer_): Nou komt ek ús for lok en ljeafde in tiid. DS. MARLÉUS. ’t Is nuver frjemd. Der is hwet greats op ierd... In wei fen ljocht... dy’t yn gjin tsjerkboek stiet... Ein fen de foarste útkomste. TWADDE UTKOMSTE I. WELMOED, THORA. Selde plak as yn de foarste útkomste; rûzige hjerstjoun, bytiden binne de wynfleagen to hearren. De kearsen barne. Welmoed sit rêstich oan hjar borduerwirk. Thora, bleker wirden, yn mimer by de fjûrhutte. THORA. Frjemd sa’t ik joun de sé wer rûzjen hear. Hja hat hwet driigjends yn. De wylde loft Driuwt jachtich en oerstjûr it jounljocht oer; Sims gûlt de wyn fûl stjittend om de stins, Mar sterker riist de grime sé syn lûd, Dy’t skier en rûzjend as it stoarm-wiid sels, Hiel dizze stiltme oerbrûzet en oerspielt En minsk’ne siel hjar lêste warkrêft nimt... Welmoed, hwet tinkt dy? stekt de stoarm wer op? Syn machtich lûd is dy mear hiem as my. WELMOED. De loft, de wyn, it great liet fen de sé Dreauwen as weitsers om ús widzen gear, En wy forstean hjar driuw en longrjen wol. De stoarm nimt wer syn wâld, to nacht miskien Ef oars moarnier tsjin ’t stiigrjen fen de floed, Al nei’t de hear fen loft en wiid it wol. Sa seagen wy, jier nei gelikens jier, D’ ûnkearbre wintling fen de tiid fen nijs: De Maitiid mei hjar blomte en dream-ûnthjit, Den blinkend oer it gouden skyld fen ’t dún De simmer dy’t hjar swird fen strielen swaeit, Den wer de hjersttiid, brûzjend út it djip, Unlijich driuwend oer it rou swart swirk, Oan’t hiel it gea om winter-stiltme skriemt. THORA. Sa rêstich astû ’t seist! Niis seach ik dy Stil glimkjen as oertochtst in mylde dream Bûgd oer dyn wirk, wylst om de stins de wyn De driging gûlde oer ’t rizen fen de stoarm! Krimpt dyn hert nea fen eangst en ûnrêst gear? My weacht en twingt de skymring fen de joun, As brekt yn ’t skiere djip in krêft him frij Dy’t him al hymjend nei de brânning jowt, En doarp en minsken sûgend nei him nimt. WELMOED. Ien eangst hat driigjend oer myn maitiid stien: Dat wier earstû hjir wierst en Frâns syn hert En tinzen joech oan mismoed en frjemd leed, En nêst syn fiet it gean tocht fen de dea— Dat wier sa blyn, dêr bleau ik machtleas tsjin. Mar noustû kaemst en hy sa sterk en wis ’t Libben oerwoun mei ’t hearskjen fen syn wil, En eltse dei him sjucht yn ljocht en krêft, Nou’t einlings nei myn iens’me eangst om him Ik bliid oertinke mei myn lok dat bliuwt, Nou sjongt de stoarm oerwinnings-psalm, nou leit Hiel ’t libben iepen yn triomf en ljocht,— En sa moatstû, frjeondinne, it ek forstean. THORA. Ik doch ’t, ik wol ’t, mar ’t is sa swier, sa bang— ’t Is det ik yn myn lok gjin frede fyn, En ivich fiel, der is hwet frjemds, hwet wylds, Dat al myn langst en swietste dream forhúnt, Ik kin ’t net neame en ’t bliuwt aloan my by, Ik wit net hwet it mient, mar ’t jowt my eangst. WELMOED. Kom, siz my alles Thora. Faeks koe ik Dy riede en stypje yn hwet dy riedling is; Ik wol ’t sa jern, dû bist ek my sa ljeaf— De lêste tiid mirk ik aloan oan dy Der wier hwet dat dy pleage en eangstme brocht— En bleek wierst faeks dêrst eren laitsje koest— Dû hast dyn ljeafde dochs, dû witst dy ryk? En yn ’t bigjin wier al dyn ljeavjen nocht,— Dû, blide, lûkt ek dy de sénoed mei? THORA. Dat is it, dû hast rjucht; my weacht it wiid En d’ eangst en niid dy’t ik dêr wenjen wit, En det der mear is as myn ljeafde-dream... ’t Is komd, dy jouns, do’t ik mei him de stoarm For ’t earst hjir woedzjen seach yn ’t krôljend wiet, En dêr’t ik stie de dúnkling him bijoech Det ik foaroer foel, en it swolgjend wiet My meifierd hie yn ’t wieljen fen syn macht, Hie net syn krêft my rêdden út dy need; Do’t ik wer bykaem seach ik yn syn each In wyld frjemd glânzgjen—’k hie it neat net sjoen— Dat barnde oan’t yn myn siel, en twingend, fier, Hearde ik syn lûd my lústrjen: „Wierstû bang?” WELMOED. En do? THORA. ’k _Wier_ bang, ik bin it yette—ik sei him neat, Ik húvre, eange en ik forstie hwerom. Ik hie myn dea yn ’t antlit sjoen, ik wist Hwet my hjir bide yn ’t gounzjen fen de stoarm, Ienris, in joun as my myn krêft bijowt: In fier griis grêf yn d’ ûndergroun fen ’t djip. WELMOED. Thora, dû praetst sa frjemd... Bitink _syn_ krêft Hie dy dochs rêdden fen de dea, dy joun, Sa scil er jimmer hoedzjend nêst dy stean... THORA. Sûnt wist ik det ik machtleas wier tsjin dit, En ûnfolslein ús ljeafde. Ik haw ’t forstien, Him bynt in greater macht, in heger geast, Dy’t ik forslein tocht fen ús ljeafde en trou, Mar nou wer long’rjend boppe ús ljeavjen riist. En hy _èn_ ik ha greater ljeafde yn ’t hert, Him ropt de Sé, my is to Libjen ’t meast. WELMOED. Mar as dat wier is—’t heart my wûnder ta, My tinkt, der _kin_ neat boppe ljeafde gean— En dochs bynt ljeafde jim, en bliuwt hja sterk Ek dêr’t hja by hwet oars hjar minder wit, Den scil hja ienris weiwirde as in dream, Ef hwet jim skaet en sa jim lok forslacht Dat moat ta’n offer wijd oan ljeafde’s wâld. THORA. Welmoed, der is mar ien wei oer for heil. Hy moat hjirwei. Myn ljeafde dy’t ik joech Sa great en ryk, mear as ik mûglik tocht, Is machtleas tsjin de tsjoenkrêft fen de sé; En wint er ek yn krêft en hill’ge moed, En hâldt myn ljeafde ek fen de dea him fier, To wylder riist dy frjemde ûnsizbre krêft Yn him omheech, en hwet myn ljeafde wint, ’t Wirdt wer fen nijs de weld’ge sé ta’n bút, D’ oerginst’ge dy’t my hatet, eang for my, Lyk as s’ ek my ta húv’ring twingt en eangst. Ik wit, ik praet oerstjûr, myn selskrêft swynt, Mar Welmoed, djip yn ’t hert forstean ik ’t klear, By al ús skynwinst wirdt de dea it lean For ljeafde en lok, as hjir it longrich wiid Stadich ús laitsjen mei syn lûd oerstimt; Iensum by stoarm en ’t gûlen fen de sé Swalket er jountiids oer it lykbleek strân En heart eft yn de fierte it lûd ek ropt Oer ’t hymjend gean fen weach en brânning-slach, En ik dy’t gean moat nêst him, dy’t mei him De driging skôgje moast fen striid en dea, Ik doar net mear sûnt dy forflokte nacht Det ik dêr foel yn dat ôfgryslik grêf. WELMOED. ’t Is dy yet frjemd, de sé by hjerst to sjen As jouns de weagen stean to stiigrjen, wyld: Nea hiest hjar sjoen, as dêr’t hja dreamend laei Ef reauntsjend yn de glâns fen simmerwyn, Mar haw bitrou: is dy hjar grym biwend Den scilstû laitsje om hjar oerstjûr gedriich, En sterk dy witte yn ’t lûken fen hjar stoarm As ljeafde nêst dy bliuwt, en each en hert Allinken ek oan wylder tiid biwent... THORA. Nea, nea—yn wyn en weagen klinkt hjar haet; Dwylsin is hwet hja sjongt en dead hjar skaed: Gjin soen bistiet twisken hjar wiid en my, Dy’t hjar forflok, en for hjar eangje, en lij.— II. WELMOED, THORA, RIXT FEN DONIA, DS. MARLÉUS. RIXT. (opkommend): Untskildging praet hwet ûnrjucht is net wei. Men hat ús húnd yn ’t djipste, ús rjucht forstaet, En hy dy’t him forgrypt oan oarljue goed, Ho heech er stiet, ef froed en dildich sjucht Det yn syn namme it Rjucht ûntkrêftge wirdt, Mei tasjen det God’s grym him fen syn troan Net delslacht yn de hel fen skande en hún! DS. MARLÉUS. Dochs hat de keizer ’t heechste wâld op ierd’, En syn heech wird is al syn foltsen wet; Dêrby, geneed’ge frouwe, is him de macht— Hwa scoe bistean tsjin ’t stúnjen fen syn wrok, Wylst die men him yn hearsumheit in bea, Syn ear faeks iepenstie for ’t krêftich rjucht Dat grif jim kant yn dit swier pleit skewielt, En hy goedginstich ta jim heil bisleat. RIXT. Genôch fen freegjen, bidd’lers bin wy net. Mei hiel myn krêft wol ’k oanstean by myn soan, Det hy de bea om rjucht lyk ik dy die, As frijhear net by ’t heechst biwâld fornijt, Dêr’t dochs ús freegjen húnd wirdt en bispot, Mar giet d’ únskamsmens fen de niid sa fier, Det men ús oantaest yn ús erflik lân, Men ljeaver as únweardich lef gekrûp De striid forkiest en God de útspraek lit. DS. MARLÉUS. As frede-man klinkt my de kriichsrop wyld, Mar hâldt men soks de iene wei for ’t rjucht Sa scil wis ’t Aemlân trou wêze yn de striid, Ho’n bytke it ek formei mei wapentúch, As do’t it dijde yn jins woltierich wâld. RIXT. Sa tocht ik ek. God jaen ús goed bislút! Hwêr is de frijhear, Thora? THORA. Dêr’t de wyn Gûlt by it rizen fen it jounbleek dún, Deun dêr’t de dea út djippe hoalen gûlt, En fier fen hjar dy’t rjucht hat op syn hert. RIXT. Bitink hy is in eilânsfoarst, hwaens hert Lúkt nei de widens dêr’t syn gea út riisd En hiel syn jonkheitstiid fen hill’ge is. Dit lân is him bitroud; ik wit syn wird Dat klinke scil as hy dit ûnrjucht heart, Wy fen ús rjucht ûntset, in oar hjir foarst, En ’t keizerswird ús tsjinpartij ta’n skyld! WELMOED. Wy weidreaun fen ús honk? Dy tynge is hird. Fen ’t oard dêr’t ús bistean mei fêstgroeid is En dat Mem noede hat mei ljeafde en trou, Forballe en skaet út habsucht fen in frjemd? Nou fetsje ik det Mem frege om striid, as ’t rjucht Forkwâns’le wirdt for flaeikjen en kâld jild! THORA. My bliuwt it frjemd. Striid for dit weardleas gea Dêr ’t libben is ien wraks’ljen tsjin de langst Fen ’t wide dat de minske oermast’rje wol, Oant him de krêft bijowt en hja him nimt As brêgeman yn ’t glinzgjen fen hjar hoal? Tink om de frijhear sels, ho’t hiel de tiid Ear’t ljeafde ek him to ljochtsjen kaem yn ’t hert, Ien driging wier fen noed en twiivlichheit, En siz eft goed is det men him hjir bynt! Ik swige as frjemd, joech ljeafde my gjin rjucht, To tsjûgjen sa’t myn herte it djip forstiet: Him is it heil as fen dit lân de tsjoen Net eltse dei syn siele yn finznis slacht, En dêr’t de lânnen lizze yn feilger fiem Hy, fier fen ’t lûd dat yn syn noegjen twingt, Yn fêster libben rêstme fynt en lok! RIXT. Hy sels scil ’t oars forstean. Syn hiel bistean Is geargroeid mei it wêzen fen syn lân En dat fordiignjend striidt er for syn sels, Dat drôvje moat as men ’t de groun ûntkeart Syn ropping, al syn plicht, leit, Thora, hjir, Dêr’t hiel syn herte út berne en foarme waerd. En hwa’t syn leed en blidens partsje wol En him skewiele yn d’ iens’mens fen syn dei, Lyk dû it dochst as dielster fen syn hert, Moat hjir syn moed forbliidzje mei hjar jaen, Fen minsken ’t heechst, mar yn hjarsels forsteand Det der hwet is, dat troanet boppe hjar. DS. MARLÉUS. Mei wiisheit sprekt de frouwe. Plicht giet foar. Dêr’t Gods lûd ropt wirdt minsk’ne stimme wei, Sa’t elts dy’t ljeafhat witte moat yn ’t hert, Det ljeafde nea de weardleaze ierdskens jildt, Mar ’t meast de geast, sa’t dy Gods ropping fielt. WELMOED. Thora hat noed, nou’t yn de fierte it wiid Ropt as de driging fen in dûnk’re God, Mar spielt de Maitiid skielk hjar ljocht wer oan, En riigje weagen rimpeljend en klear Wylst oer it strân in iere moarnswyn sjongt, Den heart hja wis ho’t yn de sé hjar sang De Hear ek nou in hillich boadskip bringt En det ús rjucht op ’t Aem’lan Godsrjucht is! THORA. Hâld sterk dyn hert! ’t Is d’ ingel fen it tsjoed Dy’t dêr yn ljocht-klaed oer de weagen giet! God is hjir net! Ik hear de djipten fol Fen grousum leed, fen gjalpen wyld en rou; It is de hel dy’t dêr to sieden leit, En ropt der ien, den is it Satan sels! Hjir is gjin ivich ljocht! Hjir is de dea. En hwa’t hjir toevet, sinkt yn nacht en wea! III. WELMOED, THORA, RIXT FEN DONIA, DS. MARLÉUS, FRANS DUCO, JELMER. FRANS DUCO. Hillich de krêft dy’t losbrekt oer myn sé! Mem, Mem hwet joun! Al grizer kringt de loft Syn driigjen wyld yn wolkensteapels gear, De weagen roppe en stiigrje nei de wyn, Ien wûnder feest fen swiere oerstjûre nocht; Griisskommich stoarmje s’ oan út tsjustre kym, Unlijich, wyld, as út de dea bifrijd, Yn great jûchhei priizgjend hjar macht’ge God, Dy’t hjar wer wekke út wêzenleaze dream Det se ûnbiteamme opstoarmje oant it swirk! Wy stienen op it dún en seagen ’t oan: It bleke ljocht, mind’rjend oan westerkym, ’t Wyld driuwen fen it swirk, it brânningwyt, Wy hearden hûndert lûden troch de loft, En oer it gûlen fen it spoekrich wiid— ’t Wier ljeafde en haet, eangstgâl en himelpsalm It kjirmjen fen de finz’nis, ’t lûd gerop Fen hwa’t oerwinne yn grymste en wyldste need, ’t Wier ûndergean en rizing, skiere dea— By God, opstânning ek! De sé stie op, Tobriek de bân fen hjar ûnmjitlik grêf, En riisde út rotshoal nei God’s troane omheech; Wy seagen hjar foldiedich, foarstlik, wyld— Jelmer, joun bin wy ta hjar ridders slein! RIXT. Myn bern, forjow as ik dyn bliid sterk lok Brek mei ûngaedlik wird, dat wis krekt nou Dy djipper wounje scil yn ’t hert, meidetst De skientme fen dyn lân sa djip forstiest, Dat lân dat fiere hate ús herte ûntstriidt... FRANS DUCO. Hwet mient Mem? Neam it frij, it let my net. RIXT. De keizer, rjucht dwaend yn it pleit dat Zuhm By him tsjin ús oer ’t Aemlân oangien hat, Hat him ús lân forwiisd en ús ûntsein Yn ’t erflik rjucht op hwet ús eindom wier, En wy ha hjir gjin oar rjucht as in frjemd. FRANS DUCO. Hy doar hwet oan! Ik mocht syn skatkist sjen Ho’t dy oan ynhâld woun hat mei dit rjucht, Op ho’n stik jild hear Zuhm soks kaem to stean! ’t Is drôf det hy syn earmtlik skyn-biwâld Det hjit fen keizerskip en slaefskip is, Ek yet bismodzet mei ûnweardich dwaen, In pop hwaens pronk fen mot en rust forgiet! DS. MARLÉUS. Wêz dildich hear, al ried ik selsbitwang. By him birêst yn ’t each fen minsk’ne wrâld It heechst biwâld en him is d’ earbied ’t meast. FRANS DUCO. Earwearde, ik knibb’lje net for keizerswird. Ik ken ien God, for hwaens heech rjucht ik niig En djip yn ’t hert trillet Syn biedwird nei Dat wiisheit, hearlikheit en ivich is, En ierdsk biwâld dat tsjin dy wierheit striidt, Lyk God dy skepen hat yn elts ierdsk hert, In pearel, ljochtsjend yn forgeande skulp, Is my ûnkrêftger as it dúngers sels En striid ik tsjin yn syn misdied’ge driuw. THORA. By God, bitink, dyn warkrêft is sa lyts, Dû hast gjin hynstefolk, gjin wapenreau, Gjin boun fen feinten om dyn lieding gear, Gjin foetfolk dat as streamen komt en spielt Dy’t alles delslaen hwet hjar driigjen keart— Dû haste neat as bounsnoat as dysels! FRANS DUCO. Ik haw de sé. Hja biedt in trêftich war! Hja spraet hjar goud’ne earmen noedzjend út, En hwet ús lân yn ’t hert bidriigje wol Wirdt dêryn gearre en ta de strânning wijd. Ik wit hjar ljeafde en det hjar hillge ginst Eltse ûre my oerbôget as in skyld, Ta lean for ’t boun dat ik mei hjar hert sleat! THORA. Dû hast dyn libb’ne siel hjar dea forkoft; Dû bist dysels net mear! In wûndre krêft Trochrûzet dy en docht dy stean yn glâns, Dêrst eartiids sonkst yn grize twiivlichheit, Mar ’t is de libb’ne krêft net fen dyn hert! Hjàr siel sjongt yn dyn wird! En hwetstû droechst Yn ’t siikjend boarst oan rykdom fen dysels, Dat is toraend yn hjar ûnmjitlik wiid, En dû bist neat as hjar, hjar stjerlik bern! FRANS DUCO. Ik bin ’t! Hjar bern dy’t hjir hjar boadskip bringt De lêste Camminga, de weage-prins! Hja is myn ryk, myn heitlân, myn forlangst; Myn herte is hiem de heimnis fen hjar blomt; Yn djipten weagjend mei hjar weage-gean, De glâns dy’t silvrich nêst hjar hoalen falt Dêr’t grien it wier syn wiete slingers wynt, En roazge skulp en dûnker bloedkorael Triljende wjerskyn mank de djipten spraet, En geasten troanje op perlemoeren sit! Dêr, dêr is ljeafde en wûnderdiedich nocht, Great, wyld en sterk as hjir gjin minske dreamt, En dêrút is myn siel riisd do’t hja teach Yn stjerlik omskot mank de minskebern, Dêr’t ik it wâld naem oer hjar ienlik strân, For ivich ien mei ’t rûzjen út hjar djip En neat as hjar great hearskjen ûnderdien, In libben ien mei hjarres, en dat bleat Oan hjar hert ljeafde fynt, en treast en nocht! THORA. Unsill’ge dreamer, sjuch den my! Hwet ik? FRANS DUCO. God dû ... ik tocht net mear ... hwet haw ik sein? Die ik dy leed?... Forjow my, ’t wier sa great, Ik seach hjar sa yn ’t witten fen hjar krêft, Al ’t oare sonk dêrby, waerd wei ... sels dû... Dat wier forkeard ... bitink, ik libbe aloan Hjir yn de skôging fen hjar wiid bifiem, En minsk’ne ljeafde ûntstjert myn tinken tel As ik my ien wit mei hjàr krêft, hjàr preal... THORA. Untskildgje it net, ik seach dy nea sa great As dost dy wirden spriekst; dêr spriek in God Troch dyn bisiele mûle, al woune it my— Mar ’k bid dy, ûndersiikje en ken dyn hert, Ef ’t wierheit wier hwetst yn bisieling seist, Det ik dyn djipst bistean for ivich wit En ik erken hwet for my weilein is. FRANS DUCO. Sa gau dos al ... wis, Thora, ’t is dyn rjucht, En astû ’t wolst, den scilst myn antwird ha— Faeks hie it earder foech jown detst it witst, Mar eltse dei dy’t nei de jountiid lûkt Docht freegjen det it ljocht yet toevje mei— Mar it is goed, neat scil ik twiivlich dwaen; Jim, lit my ienlik mei mysels, in skoft, Det ik myn libben skôgje mei sa’t is, En moed fyn ta in great en swier bislút Neidet myn plicht it seit en God it wol— Haw goed bitrou noch wêz net twiivlich mear. Ik wit in ljocht, dat as it deiljocht sinkt Yn ’t roungean fen de nacht my strieljen bliuwt; Bitrou en bid oan God, det hy ús hert Forklearje mei en ús ta wiisheit laet— Dû Jelmer, bliuw en diel myn striid mei my. IV. FRANS DUCO, JELMER. JELMER. Dyn wirden bin my eangst. Hwet wolstû dwaen? Dû scilst dochs hjar dy’t al dyn swiermoed naem, En út dyn slom dyn ûntrochgrounbre krêft Mei ljeafde’s ynlik jaen towekker rôp, Net gean litte yn de grizens fen de kym En wer fen nijs dyn wei yn iensmens gean? Sjuch ta det hwetstû wounst dy net ûntgiet Mei ’t gean fen ’t ljocht dat nou dyn siele oerskynt, Mar den dyn hert wer oan de nachttiid lit! Tink detst hjar nedich hast, lyk hja gjin dei Mear seinje kin det hja dyn lûd net heart En yn dyn each hjar libbenstreast net fynt, Tink oan hjar komste en ho’t hja ’t hûs forliet, Hjar âlden, sibben, gea, út noed for dy, En det hjar gean hjar jonge krêft tobriek En dy it heechste, ’t libben sels ûntstiel! FRANS DUCO. Myn frjeon, ik striid. Ik smyt neat achtleas wei, It minst, hwet my de blanke libbenskroan’ Sêft foege hat yn ’t wynbitiisde hier, En nou sa great en djip blinkt yn myn siel’, Det, as dat giet, myn siikjend hert tobrekt— Mar ik haw plicht dy’t my ta’n offer twingt. Hastû net sjoen ho’t hja hjir stil forkwynt, In blom, yn hôven dijd fen simmer-ljocht, En mylde lústring fen in blider wyn, Mar net bihirde yn ’t brûzjen fen de stoarm, En tel ûntblêdde yn smerte en leed-forfal? En ’t mei net, misdied wier ’t oan hjar bigien, Scoe hja hjir wylgje nei in ljochtleas ein, Wylst hja Gods skientme hat yn ’t blide hert En yn hjar eagen stille wûnderglâns De keine ûnthjitting speeglet fen hjar bloei, Sa myld en ryk, dat elts hjar groetsje scil As ljochtgeast mids in wrâld fen leed en niid! JELMER. Mar sjuchst den net, det neat hjar langjen is As dy to jaen hwet God yn hjar biskoep Oan skientme en ljocht en wijing fen ûnthjit? Witst net det hwet hjar eangjen, húvrjen docht, Net is de driging fen de stoarmge sé Noch d’ ienlikheit fen ’t bleke fiere strân, Mar det hja dy net nêst hjar striden fielt Mar earder tsjin hjar, nêst de sé hjar twang? Det hwet hjar weacht in dûnker eangjen is, Dat hja nêst dy en opnomd yn dyn hert, Wylst hja it libben wol yn skientme en lok En nêst dy troanje yn libben’s godlik feest, Earder hjar ljocht en blidens sinken sjucht En nêst dy dielt yn ’t driigjen fen de nacht? FRANS DUCO. Hostû de wierheit fen myn siel forstiest! Dû nimst de swierens wei dy’t op my woech, Det ik dy sizze moast hwet heimnis wier, Forhoalen djip yn ’t swijen fen myn hert, Mar eltse stoune oerstrieljend mei syn gloed, Hiel ’t libben weevjend yn syn wis bifiem— Wêz sterk en wird net drôf: my is it bliid... Myn libben rint nei d’ ein. Hwet dagen yet, En ik moat gean. Myn hert docht my de dea. Ik wist it lang, mar yn myn twiivlich hert, Ear’t Thora kaem, hie ’k for myn libben noed, Hwent ik forstie, ik scoe sa earmtlik gean, As ierde’s hillichst jaen my fierbleaun wier... Hja kaem, ik haw de skientme yn ’t antlit sjoen, Diel hawn oan ierde’s ljocht en ljeafde’s bloei, Neat wier my mear to winskjen bleaun, neat twong My mear to fjuchtsjen fen myn ierdsk bistean, Dat neat mear hie, dêr’t ik nei langje mocht. Do doarst ik libje, libje, ien simmertiid, Al wist ik wol, ’t kaem my op dea to stean, En alles naem ik op yn ’t iepen hert, De weage-glâns, de rook fen sé en blomt, De heechtiidsglâns fen ’t simmerdeiljocht sels, En mear as dat, hwet twiske minsken is, Dyn frjeonskip yn hjar djipste en swiidste steat En Thora’s ljeafde yn hiel hjar skientme en trêft— En ’k wist aloan it neij’rjen fen de dea Nei’t ús de hjerst riisde oer it dúnjend djip, En ’t wier my goed: myn siele is sterk en ré It wûnderlân to sjen oan d’ oare ich sé, Dat rize scil út dit, as út it wiid In eilân, wyt fen timpels, wâld-bigroeid,— Dat bidet skielk, en ik kin tankber gean; Tankber for ’t ljocht dat my hjir laitsje mocht En tankberder for hwet ik skôgje scil. JELMER. Ik húvrje fen hwetst seist. Dû meist net gean. Scilst ús hjir litte yn iensumheit en leed, Earm yn de neitins fen dyn great bistean, En langjend nei hwet nea mear rykdom wirdt? Frâns, Frâns, ho koest! hiest noed stien for dysels Faeks wierst ûntkomd en nêst ús libjen bleaun... Drystmoedich hast dy priis jown oan ’t fordjer, Wylst wy dy soun tocht hawwe en miend, dyn hert Socht sterk to libjen yn fornijde krêft— Hwerom dy sa to offrjen oan de dea! FRANS DUCO. Ik offre net. My waerd to kiezen bean, Twisken in libben lang fen ierdske tiid, Mar lef fen lytse soargen, earm oan djip En godlik nocht, in feal en skier bistean, Ef koart, romroft mar ljocht fen lok en krêft. Ik keas it lêste en achtsje it my in winst. Hwet tinkt dy nou, moat Thora gean? ef sjen Ho’t heger krêft my oan hjar ljeafde ûntwynt, En mei my stjerre, oan myn bistean forboun, Ef frij wêze en hjar jaen nei minskne wrâld, Dêr’t hja nei egen ropping libje mei, Hja oan de wrâld mei al hjar langsten fêst? JELMER. Mar as hja bleau salang’st hjar nedich hiest, En den hjar honk socht yn de wrâld, en dêr Yn ’t libben nije moed en blidens woun— FRANS DUCO. Dat kin net Jelmer. Ljeafde stjert net wei Mei skieding fen de dea. Is ienris hja Djip opnomd yn de stiltmen fen de siel, Ta ’t ynlikst wêzen fen ús wêzen wijd, Den hat hja wâld yn ’t hert salang’t it slacht. De heechste sill’gens wirdt mar ienris bean; Elts oar lok liet, hie Thora ienris foun Dêr’t nou de langst bleau by in hope, in dream, Hjar letter ienlik mids de rykste bloei, En wylst hja stie foar libben’s yngongsdoar Yn rou en leed, in widdou yn hjar hert. JELMER. ’t Is wier, sa is ’t. Mar den moat Thora gean. Better de skieding dy’t hja drage kin, Nou’t hjar de hjerst mei eangstme slacht en soarch, En ’t yn hjar ropt om feil’ger lok en ljocht, As skielk as hja, fêst oan dyn hert forboun Yet libjen bleau yn oantins fen hwet wier, Wylst hja net berne is for it krús fen ’t leed. FRANS DUCO. Rop Thora hjir. Dit wier myn greatste striid. God hat my ljeafde jown, mar offrjen ek. ’t Is swier as sa it herte sill’gens woun Iensum de wei to gean nei d’ ein... Mar ’t moat. JELMER. Ien bea yet, Frâns... FRANS DUCO. Neam hwetstû winskje scoest. JELMER. Lit _my_ den bliuwe meije ... oan d’ ein, oan ’t lêst. FRANS DUCO. ’t Is goed, ik tankje dy. Rop Thora hjir. (_Jelmer giet_) Sa rint myn dei ta’n ein. Myn hert, haw moed! Ho earmer dû, ho heger himelgloed. V. FRANS DUCO, THORA. FRANS DUCO. Thora, dû woest de wierheit? THORA. Wierheit wol ’k; Lit hwetstû seist, de stim wêze út dyn hert, En driuwt hja my út dyn bistean den wei, Den scil ik gean omdet dyn hert it wol. FRANS DUCO. Bern, wier myn hert it heechste oardiel jown Oer hwet myn libben foarmet en tobrekt, Gjin wird ûntkaem my, dat dy twiivljen die Oer ’t ivich hâld fen hwet ús siel forboun; Mar God hat my in wei wiisd, fier en frjemd, Oars as myn hert’ it faek bijeart en wol, Mar dy’t ik gean moat oant de dea my ropt, Gean moat, al blet de soal, al brekt myn krêft. Fen minsk’ne bern bistû myn siele it neist; En sims, dizz’ simmertiid, in swijs’me joun, As fen de kym it bûnte deiljocht swoun, Mei tinte en gloede útstreamend oer it djip, En dû gyngst nêst my oer it ienlik strân Den bylde ik my, hwet west hie wier forstoarn En njunken dy sette ik nij libben yn... It is net bleaun. Ik mei mysels net jaen; Ik bin net mear fen d’ ierde. Ut fiere kym Komt mei it rûzjen fen it wiid in lûd, Dat my weromropt nei it fier ljocht lân Dat ik forliet for ierdske moeite en need; En ienlik wynt myn wei de romten troch, My inkeld wiisd nei ’t rizen fen dy stins, En wylst it lûd ropt út de tsjustre kym Sinkt d’ ierde my yn frjemde húvring wei... THORA. Siz my den dit: hwerom is ’t my net gind Dy wei to gean? Hwerom wier my it paed Troch jountiid-stiltme en oer it rêstend dún Allinnich iepen, mar de striiddoar ta? Haw ik dy sein det ik gjin soargen woe Noch noed, noch leed, ef haw ik weegrich west Fen dyn frjemd langst, dat ik sa min forstie, To tôgjen hwet ik koe, en mear as dat? FRANS DUCO. Thora, tink om de joun do’t fûl en wyld De westerstoarm geide oer it neaken strân Dêr’t ik de krêften rizen wist yn ’t djip, Dy’t, mear as minske yn ljocht en striid en macht, My hiem binne as hertsfrjeonen út it gea Dêr’t hiel myn aerd yn foarme waerd en wijd, En dystû do for ’t earste seachst, nêst my. Ik seach de wylde stoarm yn ’t branningskom, It rou swart swirk, fûl jachtsjend oer de loft, It sân dat stoude, it dún dat him bijoech— En dy dêrby, in simmermearke, in dream Fen ljocht, dat glinstrjend oer it marwiid rint En tear en fyn mank wetterlyljes rêst; Dy, mei de langst yn ’t hert nei skientme en lok, Dy, sels in blom út simmer’s rûzich hôf, En ik forstie, der wier in iivge striid Steld twiske dyn stil langst en ’t stoarmich wiid, En dyn krêft wier de lytste, en sinke scoest Lyk astû do foelst mei it ynstoart dún, In wytging fen dyn lot, dy hjir biskern— En siz it sels, wierst bang? Sloech net it hert Dy lûd fen eangst dostû dat woedzjen seachst, Naem it dyn tinken en dyn krêft net wei, Ef wier ’t dy goed det ienlik paed to gean Lykmoedich dêr’t it laette, eft lok ef dea Dy biidzje mocht fier oan it rizend ein? THORA. Om ’t lyk eft ljeafde ef haet myn herte stjûrt Dêr’t ik it wiid sjuch yn syn skomjend langst En ’t macht’ger as myn machtleas winskjen wit, Om ’t lyk eft libben ropt ef dûnkre dea— For dy, om dy, astû ’t yn ljeafde wolst, Scil ’k elts paed gean en al myn eangst forslaen, As ’t mei yn blidens fen it strieljend ljocht, As ’t moat yn ’t woedzjen fen de winterstoarm. FRANS DUCO. Thora, hear den myn bea. Unthâld it wol: Wier net dyn hert’ my hill’ger as mysels, Hie ’k dy net mear ljeaf as myn ljochtleas paed, Ik hie gjin krêft ta hwet ik freegje scil. Ik wol net detstû hjir fen rou forgiest: Sjuch, dû bist moai, God hat dy skientme jown, Dyn blide siel’ mei bloei en maitiid sierd, Sadetst Syn ljeafde hast yn ’t hoopjend hert, En dû de wrâld, lyk hja yn tsjuster leit En longret nei in blink fen blider ljocht, In wûnder bist fen siele-frede en dream, En langjen dochst nei keiner ljeafde en treast Lyk God de minskheit yn syn goedens biedt. Noch dû noch ik ha rjucht dyn ljocht bistean To drinzgjen mei it dizich skier fen ’t leed, Noch dû noch ik mei’ dyn forheld’re wei Tsjin Gods wil yn, bûge nei rou en dea: Hwent dyn plicht is to bloeijen lyk in roas Dy’t dreamt yn ’t skaed fen in oerstoarme beam, Dêr’t mennich treast fynt as hy moedleas bidt: In teiken Gods him op syn krúswei bean. Sa wol ik detstû bliuwst, en hill’ger yet: Forlit myn hûs dêr ’t leed al tichter komt, Gean nei de wrâld werom, ûnthâld myn bea, En hast my ljeaf lyk ik it djip, djip wit, Forstean den det myn ljeavjen fen dy wol Detst lokkich bist, detst giest yn skientme en ljocht, En hwetst my joechst út rykdom fen dyn hert Jowst oan de wrâld, dy’t longrje scil nei treast Lang nei’t de sé wer oer myn wegen sleat. THORA. Oars winskest neat? FRANS DUCO. Dit wier myn iene bea. THORA. Farwol den, ik scil gean. Dyn bea is wet. Al hwet ik doch, hwer’t ek myn wei my fiert, Mei triennen earst, mar ienris mei triomf, Scil wijd wêze yn de hill’ging fen dyn wird, En oer myn hert scil mar ien winsk mear stean: To libjen sa allyk dyn ljeafde it bea, Myn plicht bistribjend lyk dyn wird it wiist, Ek nei in tiid det ik sa die, for dy, Dyn hill’gjend wird yet harkjend yn myn dea. FRANS DUCO. God mei dy hoedzje en stypjend nêst dy gean! Hwa’t alles off’re en joech, hat ivich lean. VI. FRANS DUCO, THORA, JELMER. JELMER. My driuwt in wytging dy’t gjin útstel lijt. In fiskersfaem, dy’t ik yet nea hjir seach, Bidt det men daelk hjar foar de frijhear fiert, Dy’t hja in tynge bringt fen sa’n great wicht Det minske-libben der mei gearweve is. FRANS DUCO. Sa lied hjar hjir. (_Jelmer giet_). Bliuw Thora en hear mei,— Faeks hearst yet mear as dy myn ealgjen sei. VII. FRANS DUCO, THORA, JELMER, DE FISKERSFAEM. DE FAEM. Hear gin det ik jo tsjuster boadskip bring. Myn heit, mei ’t boat fier swalkjend yn it east, Ear’t yet de stoarm grym opstiek oan de kym, Hat, boppe Skiermûntseach, tsien skippen sjoen, Utrist mei kriichsfolk en frjemd wapenreau, Dêr dúdlik biidzjend oant de jountiid kaem En ’t skyld fen ’t Aemlân oan de bûgde stjûn’, As gou it oanslach op ús machtleas lân; Hysels, de driging fen de stoarm foarsjend, Flechte nei hûs en kaem it woedzjen foar, Mar net de float dy’t er dêr doarmjen seach, Dy’t tinkt him, strânne mòàt, hjir Noard fen ús, Hwent út it Noard bliest fûl en wyld de stoarm Dy’t al hwet swalket tsjin ús strân tobrekt. FRANS DUCO. Priizge de sé dy’t sa myn bounsnoat is! Hja ropt, hja striidt, hja lever’t groulik slach! DE FAEM. Yet mear Hear, det ik wytgje moat, al neamt Myn mûle it twiivlich en yn noed en eangst: Ear’t yet de stoarm riisde út it siedend wiid En ’t swirk yet net de loft yn ’t roun oerdiek, Blonk heech yn ’t Noard de kym yn frjemd stil ljocht, Ien wiid bifiem fen gloede, silvrich wyt, En hill’ger as it each by deitiid sjucht: In glâns, as siichd út himels heechste seal Troch iepen poarte oer ’t riigjen fen it wiid— Nea sjoen noch wytge sûnt de stoarm’ge joun Do’t, roppen nei dat ljocht, jins heit forstoar. FRANS DUCO. Weagen sjong op! Blies fûlder, greate wyn! Jim machtich lûd hat swiidste wytging yn! Ho rûz’t jim lok, ho kleit sa djip jim smert Greatmachtich langst fen mear as minsklik hert! De loft set gear, de nacht driuwt driigjend oan Mids lûde weage-psalm en wyngedroan, En wyld oer wolkens strûst de feale skym Fen dún ta kleijend dún, fen kym ta kym, Wyld slacht syn stoarmjen troch de ein’ge dei, It dúngers brekt, ek minskne krêft stjert wei— Blies lûd en sjong, gean geijend, júbljend, roun, Hwent dream forstjert en al hwet blonk forswoun, Yn skiere need leit skolperjend it rom— Mar, breid fen stoarm en strân fen krêft, ik kom, En ré is ’t hert de wyldste wei to gean: Hwet alles joech, dat hat in ivich lean! (_Hy jowt him nei de doar, wyn en weagen tomjitte. Thora skriemt sêft_). —Gerdyn— *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK NOARDERLJOCHT *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.